Temel Elektrik Terimleri

Linye: Sigorta ile dağıtım buatları arasındaki bağlantıya denir.

Sorti : Linye hattı ile aydınlatma aygıtı yada priz arasındaki bağlantı hattıdır.
Aydınlatma ve priz devrelerine bağlanacak sorti sayısı bir fazlı devrelerde aydınlatma için 9, priz için 7 den fazla olmayacaktır.

1-1 Enerji Tanımı:Enerji, iş yapabilme kabiliyetidir. Elektrik enerjisi, atom enerjisi, nükleer enerji, ısı enerjisi, termal enerji, hidrolik enerji, enerji çeşitlerinden bazılarıdır.

1- 2 Elektrik Enerjisi

Elektrikli cihaz ve makinelerin çalışmasını sağlayan enerjiye elektrik enerjisi denir. Elektrik akımı bir cihazdan geçtiğinde cihazın çalıştığı görülür.Cihaz soba ise sıcaklık, bobin ise manyetik alan, motor ise dönme hareketi meydana gelir.

1- 3 Elektrik Enerjisinin Etkileri

a) Isı etkisi: Elektrik sobası, ütü gibi cihazları çalıştırır.

b) Işık etkisi: Ampullerin ışık vermesin! sağlar.

c) Kimyasal etki: Akülerin şarj olmasını sağlar.

d) Manyetik etki: Elektro mıknatısların çalışmasının sağlar.

e) Fizyolojik etki: Elektrik akımının canlıları çarpma etkisidir.

1-4 Elektrik Devresi:Üreteç, sigorta, anahtar, alıcı ve iletkenden meydana gelen kapalı bir sistemde elektrik akımının izlediği yola elektrik devresi denir. Elektrik devresi; kapalı devre, açık devre ve kısa devre olmak üzere üç çeşittir,

a) Kapalı devre: Devre anahtarı, devreden akım geçirecek konum da ise bu devreye kapalı devre denir.

b) Açık devre: Devre anahtarı, devreden akımın geçmesini engelleyecek konumda ise bu devreye kapalı devre denir.

c) Kısa Devre: Elektrik akımının, her hangi bir sebeple alıcıya girmeden devresini kısa yoldan tamamlanmasına kısa devre denir.

1-5 Devre Elemanları

Üreteç: Elektrik akımı üreten makine ve cihazlardır. Pil, akü, dinamo,alternatör birer üreteçtir.

Sigorta: Devre elemanlarım koruyan güvenlik parçasıdır.

Anahtar (şalter): Elektrik akımının devreden geçmesini veya geçmemesini sağlar.

Alıcı (almaç): Elektrik enerjisiyle çalışan makine ve cihazların genel adıdır.

iletken: Elektrik akımının, üreteçten alıcıya ulaşmasını sağlayan tellerdir.

Kablo: îletkenin, üzeri plastik ve benzeri madde ile kaplanmış halidir.

İletken madde: Elektrik akımım geçiren demir, bakır, alüminyum gibi maddelerdir.

Yalıtkan madde: Elektrik akımım geçirmeyen lastik, plastik, cam, porselen gibi maddelerdir.

1- 6 Devre Bağlantı Çeşitleri

Motorlu araçlar üzerinde bulunan devre bağlantıları; seri devre, paralel devre ve karışık devre olmak üzere üç çeşittir.

a) Seri Devre:Bir üretecin veya alıcının + ucu, diğer üretecin veya alıcının - ucuna gelecek şekilde +,-,+,-,.. bağlanarak oluşan devreye seri devre denir.

Aküler şarj sırasında veya gerilim artırmak için (24 V sistemlerde) birbirine seri olarak bağlanır. Seri bağlantıda gerilim, devrede bulunan akülerin toplam gerilimi kadar olur. Akü kapasitesi değişmez.

İki akünün seri bağlanmasında Devrenin gerilimi = 12+12 = 24 V

Devrenin akım kapasitesi = 60 Ah

Alıcıların seri bağlanması Alıcıların çalışma gerilimi ve güçleri eşit olduğunda birbirine seri olarak bağlanır.

b) Paralel Devre

Bir üretecin veya alıcının + ucu, diğer üretecin veya alıcının + ucuna, - ucu da diğerinin - ucuna gelecek şekilde bağlanarak oluşan devreye paralel devre denir.

-Akülerin paralel bağlanması:Aküler birbirine şarj sırasında veya akü kapasitesini artırmak için paralel olarak bağlanır. Paralel bağlantıda akü kapasitesi, devrede bulunan akülerin toplam kapasitesi kadar olur. Devrenin gerilimi ise değişmez. Bu tür devre yaparken akü gerilimleri aynı olmalıdır. Devrenin gerilimi = 12 V Akü kapasitesi = 60+60 =120Ah olur.

-Alıcıların paralel bağlanması: Alıcılar, birbirine bağımlı olmadan çalışabilmesi için paralel bağlanırlar.Devrenin gerilim = 12V Devrenin akım şiddeti = Her lambanın çektiği akım şiddetinin toplamına eşittir.

c) Karışık Devre:Alıcı ve üreteçlerin aynı devre üzerinde hem seri ve hem de paralel bağlanmasına karışık devre denir.

1-7 Elektrik Akımının Çeşitleri: Elektrik akımı doğru akım ve alternatif akım olmak üzere iki çeşittir.

a) Doğru Akım (DA): Birim zaman içinde yönü ve şiddeti değişmeyen akıma doğru akım denir. 

Doğru akım, hep aynı yönde.geçer ve değerinde hiç bir değişiklik olmaz.

Bir devrede akımın yönü, üretecin + uçundan - ucuna doğru olur. (Her ne kadar elektron hareket yönü üretecin - uçundan + ucuna doğru ise de uluslararası yapılan bir kurulda akım yönünün + uçtan – uca olduğu kabul edilmiştir.) Bir devrede akımın yönü üretecin + uçundan - ucuna dorudur. 

Doğru Akım Nasıl Elde Edilir?

- Doğru akım, kimyasal olarak pillerden ve akülerden, manyetik olarak dinamolardan elde edilir. 

- Bunun dışında alternatif akımın redresör ve diyotlar ile doğru akıma çevrilmesiyle elde edilir. Otomobil üzerindeki alternatörler, alternatif akım üretir. Bu akım diyotlar yardımıyla doğru akıma çevrilerek kullanılır. Otomobil üzerindeki tüm alıcılar doğru akımla çalışırlar.

Doğru akımın kullanıldığı yerler

1- Telefon ve telgraf gibi haberleşme araçlarında

2- Elektrikli tren ve benzeri ulaşım araçlarında

3- Radyo, müzik seti ve benzeri cihazlarda

4- Nikelaj ve kromaj gibi metal kaplamacılığında

5- Otomobil elektrik tesisatında

b) Alternatif Akım AC: Birim zaman içinde yönü ve şiddeti değişen akıma alternatif akım denir. Alternatif akım, artı ve eksi yönde geçer, değerinde zamana göre değişiklik olur. Alternatif akım, mono faze ve trifaze olarak ikiye ayrılır.

l) Bir Fazlı (Monofaze) Akım

Şekil: l. 11 Alternatif akım grafiği

Şehir dağıtım sisteminden iki kablo ile dağıtımı yapılan ve genellikle evlerde kullanılan elektrik akımına bir fazlı (monofaze) akım adı verilir. Akım ucuna faz denir ve R harfi ile gösterilir. Diğer uç nötr ucudur ve O (sıfır) ile gösterilir Faz ve nötr uçları arasındaki gerilim 220 volttur. (Amerika ve İstanbul’un bazı semtlerinde ise 110 volttur.)

2- Üç Fazlı (trifaze) Akım:Üç fazlı akım dağıtım sisteminden dört kablo ile dağıtımı yapılır. Bu tellerden üç tanesi faz, bir tanesi nötr ucudur. Bu akıma trifaze akım veya sanayi akımı adı da verilir. Bir faz ile nötr arası 220 V, iki faz arası 380 volttur

Alternatif akımın kullanıldığı yerler: Alternatif akım, doğru akımı kullanma zorunluluğu dışında kalan her yerde kullanılır.

Alternatif akım ile doğru akımın karşılaştırılması

1- Alternatif akımın gerilimi, istenildiğinde transformotor ile kolaylıkla yükseltilebilir veya düşürülebilir.

2- Alternatif akım, çok az kayıpla uzun mesafelere taşınabilir. 

    Doğru akımın taşınmasında kayıp miktarı çok olduğundan taşımak ekonomik değildir.

3- Alternatif akım doğrultmaçlarla (redresör veya diyot) doğru akıma kolaylıkla dönüştürülür. Ancak doğru akımı alternatif akıma dönüştürmek için özel düzeneklere ihtiyaç duyulur.

4- Alternatif akımı üreten üreteçlere alternatör denir. Verimi yüksek, maliyeti ucuz, bakımı kolay ve uzun ömürlü olurlar.

5- Doğru akım üreten üreteçlere dinamo veya jeneratör denir. Bu cihazların verimi düşük, maliyeti pahalı kısa zamanda bakıma ve onanma ihtiyaçları vardır.

1- 8 Elektrik Akımı: Bir devredeki elektron akışına elektrik akımı denir. Devredeki elektron akışı ise; üretecin gerilimine, akım şiddetine ve devrenin direncine bağlı olarak değişir.

1- 9 Gerilim: Bir üretecin uçlarına bir alıcı bağlı iken + ve - uçlan arasındaki ölçülen potansiyel farka gerilim denir. Gerilimin birimi volttur. Büyük V harfi ile gösterilir. 1000 volta kilo volt denir ve KV harfleri ile belirtilir. Voltun binde birine mili volt denir ve mV harfleriyle gösterilir.

Devre Geriliminim ölçülmesi: Gerilimi ölçen aletin adına voltmetre denir. Voltmetre devreye paralel bağlanır. Yani voltmetrenin + ucu üretecin + kutbuna, - ucu üretecin - kutbuna bağlanır. Yanlış bağlamada voltmetrenin ibresi ters yönde hareket eder. Bu durumda bağlantı uçlan yer değiştirilir.

Voltmetre göstergesinin üzerinde V harfi vardır. Voltmetreler, doğru akım ve alternatif akım için birbirinden farklı yapıda imal edilir. Ayrıca cihazın kaç volta kadar ölçebileceği gösterge üzerinde belirtilir. Buna cihazın kapasitesi denir. Hiç bir cihaz ile kapasitesi üzerindeki değerlerde ölçüm yapılmaz. Ölçme esnasında voltmetrenin hasar görmemesi için bu hususlara dikkat edilir.

Elektro Motor Kuvveti (E.M.K): Bir üreteç üzerinde herhangi bir alıcı bağlı olmadan + ve - uçlar arasındaki potansiyel farka elektro motor kuvveti denir.

Elektro motor kuvveti, her zaman üretecin gerçek çalışma geriliminin üzerinde bir değer gösterir.

Örneğin, otomobil üzerinde hiçbir alıcı çalışmadığında 13 V gösteren akü, farları yaktığımızda 12 V gösterir. 13 V akünün E.M.K sidir, 12 V ise akünün çalışma gerilimidir yani çalışma voltajıdır.

Akım şiddeti: Bir elektrik devresinde iletken üzerinden birim zaman içinde geçen elektron miktarına akım şiddeti denir. Akım şiddetinin birimi amperdir ve büyük A harfi ile gösterilir. Amperin binde birine mili amper (mA), milyonda birine mikro amper denir.

Akım şiddetinin ölçülmesi

[IMG]file:///C:/DOCUME%7E1/Yasin/LOCALS%7E1/Temp/msohtml1/01/clip_image006.jpg[/IMG]

Akım şiddetini ölçen aletin adına ampermetre denir. Ampermetre devreye seri olarak bağlanır. Yani devreden geçen akım, ampermetrenin içinden olduğu gibi aynen geçer. Yanlış bağlamada ampermetrenin ibresi ters yönde hareket eder. Bu durumda bağlantı uçları yer değiştirilir.

Ampermetre göstergesinin üzerinde A harfi vardır. Ampermetreler, doğru akım ve alternatif akım için birbirinden farklı yapıda imal edilir. Ayrıca cihazın kaç ampere kadar ölçebileceği göstergeden anlaşılır. Buna cihazın kapasitesi denir. Hiçbir cihazla kapasitesi üzerindeki değerlerde ölçüm yapılmaz. Ölçme esnasında ampermetrenin hasar görmemesi için bu hususlara dikkat edilir.

Direnç: Bir devrede elektron akışına zorluk çıkaran her duruma direnç denir.

Direncin birimi ohm dür.1000 ohm’a bir kilo ohm (k Q ), bir milyon ohm’a bir mega ohm (MÖ) denir.

Elektrik devrelerinde gevşek, pis, oksitlenmiş bağlantılar, direnç meydana getirerek alıcıların düşük güçte çalışmasına veya hiç çalışmamasına sebep olur.

Direncin ölçülmesi: Direnci ölçen aletin adına ohmmetre denir. 

- Ölçümden önce, cihaz ölçülecek direnç değerine uygun kademeye alınır. 

- Daha sonra ohmmetrenin iki ucu birbirine temas ettırilerek sıfırlama yapılır. 

- Ohmmetrenin iki uçunu, direnci ölçülecek parçanın iki ucuna temas ettirilerek ölçme yapılır. 

1-13 Avometre: Hem ampermetre, hem voltmetre ve hem de ohmmetre olarak kullanılan cihaza avometre denir.

Özdirenç:Doğada bulunan bütün maddelerin, elektrik akımına karşı kendine özgü bir direnci vardır. Herhangi bir maddenin, l mm kare kesitinde ve l metre boyundaki parçasının, ölçülen direnç miktarına o maddenin özdirenci denir.

Elektrik devrelerinde kullanılan iletkenin boyu uzadıkça ve kesiti daraldıkça elektrik akımına gösterdiği direnci de fazlalaşır. Bu nedenle devrede kullanılan iletkenler, gereğinden daha uzun boyda olmamalıdır.

Direnç Teli: Elektrik ocağı, ütü ve benzeri alıcılardan sıcaklık elde etmek amacıyla kullanılan, özel alaşım çeliklerinden yapılmış tellerdir. Piyasada rezistans adı altında satılır.

Watsız Direnç: Elektronik devrelerde devre gerilimini düşürmek amacıyla kullanılan dirençlerdir.

Ohm Kanunu:Bir elektrik devresinde gerilim, akım şiddeti ve direnç arasındaki bağıntıları veren kanundur. Bu bağıntıyı Alman fizikçi George S. Ohm 1827 yılında bulmuştur. Ohm kanunu pratik olarak formüle edilirse:

Bağıntı üçgenine göre:

U= I x R 

1= U / R 

R= U /1 eşitlikleri bulunur.

Watt – Kilowatt: Watt ve Kilowatt elektrikte güç birimidir. Elektrik gücü Watt saat(Wh) veya Kilowatt saat (KWh) olarak belirlenir. Konuşma dilinde kısaca Watt veya Kilowatt olarak söylenir. 1000 Watt = l Kilowatt tır.

Alıcıların Elektrik Tüketimi:Her alıcı gücüne göre elektrik tüketir. 100 Watlık bir ampul l saatte 100 Watt, on satte 100 x 10 = 1000 Watt elektrik enerjisi harcar.

Evlerde ve iş yerlerinde elektrik tüketimi, Kilowatt-saat (KWh) cinsinden sayaçlarla belirlenir. Elektriğin KWh ücreti, tüketilen KWh ile çarpıldığında harcamanın parasal yönü ortaya çıkar. Gerektiğinde kullanmak üzere güç, gerilim ve akım şiddeti arasındaki bağıntıyı aşağıdaki gibi formüle edebiliriz.

N= Güç (birimi Watt)

U= Gerilim (birimi volt)

1= Akım şiddeti (Birimi amper)

Bağıntı üçgenine göre:

N= U x I 

U= N /1 

1= N / U eşitlikleri bulunur.

Elektro Mıknatıs: Demir, nikel, kobalt gibi elementleri çeken maddelere mıknatıs denir.Mıknatıslar doğal veya yapay olarak ikiye ayrılır. 

Sanayide kullanılan mıknatıslar yapay mıknatıslardır. Yapay mıknatıslar, sabit mıknatıs veya elektro mıknatıs olarak yapılır. Sabit mıknatıslar devamlı olarak mıknatıs özelliği gösterir. Elektro mıknatıslar ise devresinden akım geçtiği süre içinde mıknatıs olarak görev yapar, akım kesildiğinde mıknatıs özelliği kalmaz.

Bir elektro mıknatıs, içinde demir nüve (çekirdek) bulunan bobinden meydana gelir. Bobin sargılarından elektrik akımı geçirildiğinde manyetik alan meydana gelir. Demir nüve bobinin meydana getirdiği manyetik kuvvet hatlarının dağılmasını önleyerek şiddetli bir manyetik alan oluşmasını sağlar. Bobin sargılarından akım geçmesi durduğunda mıknatıs özelliği kaybolur.

Marş motorları, alternatörler, göstergeler, röleler, elektrikli yakıt pompaları ve benzeri pek çok parçanın çalışmasında, doğru akım ile çalışan elektro mıknatıslar kullanılır. 

Elektrik Akımının Fizyolojik Etkisi: Elektrik akımının canlılar üzerindeki etkisine fizyolojik etki veya elektrik çarpması denir. Elektrik akımı, çarpma şiddetine bağlı olarak; iç ve dış yanıklar, felç, solunum zorluğu ve kalp durmasına sebep olarak ölüme kadar uzanan kazalara yol açar.

Her insanın vücudu, elektrik akımına karşı belirli bir direnç gösterir. Bu direnç, 42 volta kadar olan gerilimlerin vücudumuza zarar vermesini önler. Başka bir deyimle, insan vücudu için tehlikeli olan gerilim 42 volttan başlar.

Elektrik Çarpmasına Karşı Alınacak önlemler:

a) Islak elle elektrik düğmesine veya şaltere dokunmayınız.

b) Elektrik alıcılarının üzerinde yapmayı düşündüğünüz bir şey var ise kesinlikle cihazın fişini çıkartınız.

c) Her türlü tesisat onarımında sigortayı çıkarınız. Daha sonra kontrol kalemi ile kontrol ettikten sonra onanma geçiniz.

d) Kablo ile açıktan elektrik tesisatı yapmayınız.

e) Atan sigortaları tamir etme yerine yenisiyle değişiriniz.

f) Her zaman kullanmaya hazır ve sağlam bir kontrol kalemi bulundurunuz.

g) Elektrik motoru ile çalışan makine ve cihazların topraklanmasını sağlayınız. (Topraklama işlemim usta bir elektrikçiye yaptırmalı ve topraklama levhası olarak 1/2 m2 bakır plaka kullanılmasına dikkat edilmelidir. Topraklama plakası yerden 1,5 derinliğe gömülmeli ve kablo bağlantıları lehimlemek suretiyle yapılmalıdır)

h) Elektrik kaçaklarını kontrol ediniz ve tehlikeden uzak durunuz.

ı) Ampulleri temizlerken düyundan çıkarınız ve kuru olarak yerine takınız.

ı) Elektrikle ilgili işlerde devamlı olarak sağ elinizi kullanınız.

j) Seyyar lamba ve benzer yerlerde düşük gerilim kullanınız. Çünkü elektrik akımının gerilimi 42 voltu geçmedikçe tehlikesi yoktur.

Elektrik Kazalarında Hemen Yapılacak Hususlar:

Elektriğe çarpılan kişiye yapılacak ilk iş, kazazedenin elektrikle olan ilişkisini kesmektir Bunun için hemen sigorta sökülür veya şalter kapatılır. Bunları yapamıyorsak, elektrik çarpmasına sebep olan iletken, tahta veya kuru bez veya ceket gîbi aletler kullanarak kazazededen uzaklaştırılır. Böyle zamanlarda paniğe kapılmamalı fakat elden geldiğince çabuk hareket edilmelidir. Ayrıca vakit kaybetmeden doktor çağırmalıdır,

Doktor gelene kadar kazazedenin rahat nefes alması sağlanır, Odanın hava alması için camlar açılır. Kişi ayakta duramıyor ise yere bir baddaniye serilerek yüz üstü yatırılır. Elleri üst üste getirilerek başının altına konur. Baş yana çevrilerek kolay nefes alması sağlanır. Hasta kendine gelene kadar dinlendirilir. Ayrıca soğuktan koruyarak üşümesi önlenir. Kazazede kendisinde bir şey olmadığını söylese bile, doktor kontrolünden geçmesi sağlanmalıdır. Çünkü vücutta meydana gelen bazı durumları hasta kendisi hissedemez.

ölçme ve Değerlendirme Soruları

1- Enerji ne demektir?

2- Elektrik enerjisinin etkileri nelerdir?

3- Elektrik devresi ne demektir?

4- Üreteç ne demektir?

5- Sigorta ne demektir?

6- Anahtar ne demektir?

7- Alıcı ne demektir?

8- iletken ne demektir?

9- İletken madde ne demektir?

10- Yalıtkan madde ne demektir?

11- Kısa devre ne demektir?

12- Elektrik akımı ne demektir?

13- Gerilim ne demektir ve ne ile ölçülür?

14- Elektro Motor Kuvveti (E.M.K) ne demektir?

15- Akım şiddeti ne demektir ve ne ile ölçülür?

16- Direnç ne demektir ve ne ile ölçülür?

17- öz direnç ne demektir?

18- Avometre hangi ölçümleri yapar?

19- Watt veya kilowatt ne demektir?

20- Seri devre ne demektir ve özellikleri nedir?

21- Paralel devre ne demektir ve özellikleri nedir?

22- Karışık devre ne demektir?

23- Doğru akım ne demektir?

24- Doğru akım üreten üreteçlerin isimleri nelerdir?

25- Bir devrede akım yönü nasıldır?

26- Alternatif akım ne demektir?

27- Monofaze akım ne demektir?

28- Monofaze akımda akım uçunun adı nedir?

29- Trifaze akımda fazlar arası gerilim kaç volttur?

30- Trifaze akımda faz ve nötr arası gerilim kaç volttur?

31- Elektro mıknatıs ne demektir?

32- Elektrik çarpmasına neden olacak gerilim kaç volttan başlar?

33- Elektrik çarpmasına karşı tehlikeli olmayan gerilim kaç volttur?

34- Elektrik ile ilgili işlerde hangi elimizi kullanmalıyız?

35- Elektirik çarpmasına karşı hangi tedbirler alınmalıdır?

36- Elektrik kazalannda neler yapılmalıdır?